Historia Karłowic

Karłowice (niem. Carlowitz, Karlowitz) – osiedle w północnej części Wrocławia, za północnym brzegiem Starej Odry. Wchodzi w skład dzielnicy Psie Pole. Na zachodzie graniczy z Polanowicami, a na północy z Sołtysowicami. Na osiedlu mieszka około 20 tysięcy osób.

Nazwa należy do grupy nazw patronomicznych i pochodzi od imienia założyciela miejscowości Karola. Heinrich Adamy w swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu wymienia jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Karlowice podając jej znaczenie „Dorf des Karl” czyli po polsku „Wieś Karola”. Wieś założył na przełomie XVII i XVIII wieku opat z klasztoru św. Wincentego na Ołbinie – Carl Keller. Po raz pierwszy odnotowana została w dokumentach w roku 1736 pod nazwą Carlwitz (od imienia jej założyciela), później funkcjonowała już jako Carlowitz. Topograficzny słownik Prus z 1835 roku notuje miejscowość pod polską nazwą Carlowice, a także niemiecką Carlowitz. Do roku 1810 osada należała do klasztoru, po czym przeszła w ręce prywatne. Jeszcze w XIX w. dominowała we wsi ludność polska, a ostatnim wójtem mówiącym po polsku był ok. 1850 r. Antoni Szulc (pradziadek Jana Edmunda Osmańczyka). W latach 1894-1901 trwała budowa neogotyckiego kościoła i utrzymanego w podobnym stylu klasztoru franciszkanów.

Gartenstadt Carlowitz („miasto-ogród Karłowice”). Dzielnica powstała jako pozytywistyczna idea Miasto Ogród. Idea budowania malowniczych osiedli willowych „mioasto ogród” powstała pod koniec XIX wieku w Anglii według pomysłu Ebenezera Howarda. Autor koncepcji „Miasto Ogród Karłowice”, Paul Schmitthenner, był architektem rządowym, wykształconym na uniwersytetach technicznych w Karlsruhe i Monachium. Osiedle Gartenstadt Carlowitz było jego pierwszym samodzielnie prowadzonym zleceniem. Dlatego czasowo osiadł na Karłowicach, aby oso­biście czuwać nad budową realizowaną przez Eigenheim-Baugesellschaft für Deutschland m.b.H. Breslau. Zamieszkał w zaprojektowanym przez siebie domu, niestety już nieistniejącej willi pod numerem 3 przy obecnej Aleii Boya-Żeleńskiego. Do dnia dzisiejszego zachował się drugi budynek zaprojektowany przez Schmitthennera. Każdy z budynków zaprojektowany był w nowoczesny sposób, posiadał na parterze kuchnię i jadalnię oraz salon, a także toaletę i pomieszczenia przykuchenne – spiżarnie. Często również ogród zimowy lub werandę. Na piętrze były zlokalizowane pomieszczenia prywatne: sypialnie, pokoje dzieci, duża łazienka i na przykład pokój do pracy. Dodatkowe pomieszczenia zaprojektowane były w piwnicy oraz na strychu. Zabudowa przy dzisiejszej alei Boya-Żeleńskiego miała tworzyć spójną urbanistycznie całość. Niestety, architekt nie dokończył realizacji – w wyniku konfliktu z firmą budowlaną wyjechał z Wrocławia, porzucając ideę Gartenstadt Carlowitz na rzecz Gartenstadt Staaken w Berlinie, który stał się jego ogromnym sukcesem. Po opuszczeniu przez projektanta placu budowy zaburzono ład urbanistyczny założenia, stawiając w ogrodach dodatkowe budynki. Jak zwykle zwyciężyły aspekty finansowe – działki budowlane w tak prestiżowym sąsiedztwie były w cenie. Wiele projektów budynków willowych zaprojektował Erich Grau.

Projekt osiedla zostaje uwieńczony okazałym rynkiem. W 1913 roku został rozpisany konkurs architektoniczny na zabudowę Rynku Karłowic. Zwycięski projekt W. Hoffmanna przewidywał zgrupowanie zabudowy wokół dwóch wnętrz placowych rozdzielonych budynkiem domu gminnego. Mniejsze – bardziej zwarte, zaakcentowane obeliskiem – skupiało sklepy i domy mieszkalne poprzedzone podcieniami dźwigającymi ukwiecone tarasy (dla zaakcentowania „ogrodowego” charakteru osiedla), większy plac był otoczony budynkami szkoły, piekarni, gospody i poczty. Dwudzielny rynek łączył się z otaczającymi ulicami za pośrednictwem trzech łączników. Regularność i ścisła geometryzacja założenia, czytelna zarówno w kształcie placu jak i jego obudowie architektonicznej, zawierała (w intencji autora) podtekst patriotyczno-narodowy: nawiązywała ideowo do tradycji urbanistycznych kolonistów niemieckich zasiedlających ziemie wschodnie (slavischen Ostmark). Prawdopodobnie z powodu konfliktu powstałego pomiędzy jury konkursowym a inwestorem nie doszło do realizacji projektu.

 

Ostatecznie, autorem zrealizowanego projektu z 1914 roku był architekt Erich Grau. Erich Grau odpowiadał w latach 1914-1915 za realizację pierwszego etapu zabudowy placu (daw. Am Markt). Kolejne etapy zabudowy nastąpiły w 1927 roku i 1928 roku a ostatecznie zakończono zabudowę Placu w 1937 roku. Obecnie plac Piłsudskiego (dawny Am Markt, w latach 1945-53 – pl. J. Żuławskiego, do 1989 r. – pl. K. Gottwalda), znajduje się wewnątrz głównych osi dzielnicy tj. obecnej Alei Jana Kasprowicza (daw. Korsoallee), Alei Tadeusza Boya-Żeleńskiego (daw. Klosterweg, później od 1916 roku Wichelhausallee) oraz ulicy Wacława Berenta (pierwotnie Oskar-Heinemann-Str., od 1934 r. Dietrich-Eckart-Str.). Ostatecznie Plac powstał w 1914 roku. Powstał na planie nieregularnego czworoboku z załamanym bokiem pierzei zachodniej (80÷95 x 60÷80 m), obudowują go piętrowe i dwupiętrowe budynki mieszkalne i piętrowy gmach domu kultury „Agora” (dawny Dom Osiedlowy / gospoda). Z północno-zachodniego naroża placu ku al. J. Kasprowicza wyprowadza krótki łącznik, z naroża południowo-zachodniego (z przejazdu bramnego pod budynkiem) – bezimienna piesza uliczka (dawniej Am Markt), zaś z pierzei wschodniej – ul. T. Micinskiego (dawniej Verbindungstrasse, Verbindung mit der Oskar-Hemann- Str., od 1928 r. Am Erlenbusch). W południowej części placu znalazł się obsadzony drzewami skwer z charakterystycznym klombem, który jest pozostałością pomnika poległych w I wojnie światowej, mniejszy skwer zajął naroże północno-wschodnie. Duży skwer dodatkowo skrywa przed oczami mieszkańców tajemnicę podziemnego schronu. Schron funkcjonował w czasie II Wojny Światowej. Jedno z obecnie ukrytych wejść znajdowało się z tyłu półokrągłego muru, pozostałości po pomniku. Plac miał stanowić centrum handlowe i kulturalne.

Dominującym budynkiem Placu jest wybudowany wg oryginalnego projektu „Dom Osiedlowy” / gospoda („Lindenhof”) nr 2/4, który spełniał swoją pierwotną funkcję do lat dziewięćdziesiątych XX wieku, jako osiedlowe Centrum Kultury Agora. Od strony Alei J. Kasprowicza towarzyszył mu obszerny ogród. Gospoda znajdująca się w „Lipowym Dworze”, funkcjonowała od co najmniej 1916 r. (w 1920 r. była jedną z jedenastu na Karłowicach). Główne skrzydło budynku obejmowało pierwotnie w przyziemiu pokoje gościnne i sale klubową, na pietrze – jadalnie, salon, pokój klubowy, pokój dla ordynansów (gospoda pełniła m.in. funkcje kasyna jednostki wojskowej na pobliskich Sołtysowicach). Skrzydło boczne (od strony al. J. Kasprowicza) mieściło pomieszczenia mniej reprezentacyjne (m.in. pokój dla woźniców i kuchnie w przyziemiu). Parterowe skrzydło wschodnie z kolonadą i pawilonem zawierało w piwnicach kregielnie. W 1920 r., na zlecenie nowego właściciela (od 1919 r.) Augusta Keila, Erich i Albert Grauowie sporządzili projekt przebudowy i rozbudowy obiektu. Zrealizowano jednak prace we wnętrzu (urządzono m.in. obszerna sale taneczna w parterze Fest und Tanzsaal), koncepcja przedłużenie skrzydła bocznego nie doszła do skutku (być może z powodu narastającego kryzysu gospodarczego). Do zasadniczej rozbudowy przystąpiono w czasie realizacji domów w południowej częsści placu. Według projektu mistrza ciesielskiego Eduarda Klinka po północnej stronie kolonady i pawilonu stanęła sala widowiskowa (20 x 20 m) ze scena i zapleczem oraz bufetem przy skrzydle głównym. W późniejszych latach prowadzono jedynie drobne prace we wnętrzach (przedłużenie kręgielni – projekt z 1930 r.)

W narożnym budynku nr 1, zwróconym witrynami zarówno do placu, jak i ku alei J. Kasprowicza, przewidziano sklep cukierniczy i kawiarnie z tarasem w parterze, biuro na pietrze oraz mieszkanie na poddaszu. Gustaw Bunke był pierwszym właścicielem cukierni. Budynek ten wyróżniał się zarówno swym ukształtowaniem (akcentującym wjazd od strony al. Kasprowicza), jak równie przewagą usług, określoną już w projekcie z 1914 r. W 1924 r. powstał projekt przekształcenia tarasu w przeszkloną werandę (Emil Bartsch z Karłowic). Kolejna rozbudowa kawiarni nastąpiła w 1929 r. poprzez dostawienie pawilonowego skrzydła po stronie zachodniej, równoległego do al. Kasprowicza, poprzedzonego ogrodem. Od 1930 r. jego wnętrze służyło okresowo za kino. W 1935 r. nowy właściciel cukierni Paul Tschentscher, w związku z wydzierżawieniem pawilonu Wrocławskiej Kasie Oszczędnościowej (Städtische Sparrkasse Breslau), przeprowadził jego przebudowę (obejmującą m.in. zmiany na elewacji).

Przy pierzei zachodniej stanął ciąg czterech „kamienic” z usługami w przyziemiu (były zapewne realizacją wytycznych konkursowych). Domy nr 3, 5, 7 mieściły łącznie 6 lokali handlowych oraz mieszkania na pietrze i mansardowym poddaszu. Budynki w północno-wschodniej części placu, również tworzące zwartą pierzeje, pełniły funkcje mieszkalne (każdy z nich zawierał po trzy). W realizacji pełnej obudowy placu przeszkodził wybuch I wojny światowej i późniejszy kryzys; w kadym razie nie zdołano wznieść zaprojektowanych domów nr 10 i 12 w pierzei wschodniej.

Warto odnotować pozostałe lokale usługowe w obrębie placu:
– pod nr 3: w 1920 odnotowano biuro architektoniczne Georga Feige i zakład fryzjerski (Paula Knoblocha), w 1928 r.
przeniosła się tu apteka (Schiller-Apotheke) Konrada Bergera, zajmująca uprzednio lokal w domu nr 7.
– pod nr 5: sklep kolonialny odnotowany od 1926 r. (do 1928 r. naleał do H. Wisgallego, pózniej do H. Schencka).
– pod nr 7: w 1918 r. gabinet dentystyczny Hugona Krügera, pózniej sklep papierniczy (odnotowany w latach 1921-29; Heinrich Hölmann), warsztat szewski (1921-przed 1925; Paul Primke), którego miejsce przed rokiem 1925 zajęła wspomniana ju Schiller-Apotheke, w l. 1928-33 – gabinet dentystyczny (w 1934 r. funkcjonował pod nr 1). W latach 30. mieściły sie tu 2 sklepy: Kaufhaus am Markt (właściciel: N. Cohn, wzm. w l. 1931-37, później W. Rüthnik), i sklep spożywczy (wzm. od 1934, właściciel P. Scholz), okresowo równie przedstawicielstwo prażalni kawy Ottona Stieblera (Breslauer Kaffee Rösterei z ul. Teatralnej, wzm. 1931-34);
– w pierwszych latach funkcjonowania placu pod nr 8 mieściła się agenda handlowa artykułów kolonialnych należąca do W. Brehmera (zamieszkującego pod tym adresem do 1934 r.), w 1922 r. pod nr 8 odnotowano prywatną szkołę dla chłopców i dziewcząt (Vorschule für höhere Lehranstalten) prowadzona przez Sophie von Zawadzky.

W obrębie zabudowy z lat 1927-28 istniały:
– pod nr 11: drogeria (Margarete Bauschke), sklep piekarniczy (Karl Pusch);
– pod nr 25: sklep nabiałowy (P. Scholz, wzm do 1932 r.), później sklep mięsny.

Zniszczenia z czasu walk o Festung Breslau w 1945 r. szczęśliwie ominęły tę cześć Karłowic, nie czyniąc zniszczeń w obrębie samego placu. Także późniejsze działania nie przyniosły negatywnych ingerencji. Do dzis przetrwał centrotwórczy charakter placu, dawna lokalizacja lokali i obiektów usługowych a nawet ich funkcji (przykładem jest apteka usytuowana pod nr 3 – w miejscu Schiller-Apotheke i przywrócona cukiernia pod nr 1). Bez zastrzeżen można odnieść się do sposobu użytkowania dawnej gospody „Lindenhof” do 2009 roku, niestety obecnie w rękach prywatnych popada w ruinę. Warto zwrócić uwagę, że również lokalizacja (dawniej biblioteki osiedlowej) lokalu usługowego pod nr 17 ma starsze konotacje – lokal ten był okresowo siedziba spółdzielni mieszkaniowej „Eichborngarten”. Jedynym z przejawów zniszczeń jest destrukcja dawnego pomnika poległych, nie ograniczająca się jedynie do usunięcia inskrypcji, lecz polegająca na demontażu jego zasadniczej partii, likwidacji wodotrysku i zasypania basenu.

Obecnie budynki o numerach 1, 3, 5 i 7 zostały wpisane do wojewódzkiego rejestru zabytków. Budynki o numerach 8, 10-12 i 11-25 figurują gminnej ewidencji zabytków. Charakterystyczną cechą zabudowy tego placu są detale architektoniczne, takie jak jeleń na portalu bramy pod nr. 7 lub znajdujące się w części modernistycznej Placu, wizerunki nagiego dziecka umieszczone nad każdym z wejść. Architektura Placu jest przykładem zmieniających się tendencji architektonicznych – od elementów neostylowych do modernizmu. Plac wraz ogrodami znajdującymi się na tyłach parceli oraz ulicą Micińskiego tworzy integralny układ urbanistyczny. Jest ono niewątpliwie jedynym we Wrocławiu przykładem „rynkowego” placu osiedlowego, realizującego neoromantyczne koncepcje urbanistyki końca XIX i początku XX w.

Plac jest znanym plenerem filmowym, zastępując bardzo często, rynek prowincjonalnego miasteczka. Ekipy filmowe korzystały z Placu kręcąc sceny do takich filmów jak: „Sobótki” (1965 r.), „Jak się pozbyć czarnego kota” (1984 r.), „Marcowe migdały” (1990 r.), „Diwersant 2” (2007 r), seriali „Fala Zbrodni”, „Pierwsza Miłość” oraz wielu, wielu innych.

W 1914-15 na potrzeby lokalnego wodociągu zaopatrującego w wodę pitną podmiejskie miasto-ogród Karłowice, powstaje wieża ciśnień (obecnie pl. Daniłowskiego). Wykonawcą robót była wrocławska firma budowlana Lolat Eisenbeton Breslau A.G. specjalizująca się w konstrukcjach żelbetowych. W roku 1930, po tym gdy dwa lata wcześniej Karłowice zostały przyłączone do Wrocławia, lokalny wodociąg został przejęty przez przedsiębiorstwo miejskie, a wieża zaczęła pełnić jedynie rolę zbiornika końcowego, regulującego ciśnienie w sieci. Wieża została wpisana do rejestru zabytków w 1979 roku. W roku 1985 została wyłączona z eksploatacji. Karłowicka wieża ciśnień została zaprojektowana w stylu kształtującego się wówczas modernizmu ze zredukowaną ilością ozdobnych historyzujących form. Bryła wieży podzielona jest na cztery części: podstawę mieszczącą magazyn techniczny, trzon wewnątrz którego umieszczono schody prowadzące do zbiornika wody, głowicę mieszczącą zbiornik oraz zwieńczony kopułą belweder z tarasem widokowym. Podstawa zbudowana jest na rzucie ośmiokąta, dwie wyższe na planie koła. elementami ozdobnymi bryły są gzymsy zaznaczające podziały na poszczególne kondygnacje oraz lizeny zdobiące trzon wieży. Belweder tworzy osiem kolumn wspierających spłaszczoną nieco kopułę oraz wypełniające przestrzeń między nimi wklęsłe łukowato ściany. Całość wieńczy umieszczony na kopule model sfery niebieskiej. Całkowita wysokość obiektu wynosi 46 m. Na wysokości 31 m znajduje się posadowiony na żelbetowym ruszcie nitowany zbiornik na wodę typu Intze o średnicy ok. 9 m i wysokości ok. 7,5 m. Wieża ciśnień zajmuje centralne miejsce placu Daniłowskiego, przy którym zbiegają się promieniście osie komunikacyjne osiedla: al. Kasprowicza oraz ulice Berenta i Przybyszewskiego. Budowla do dziś stanowi architektoniczną dominantę okolicy placu jak i całego osiedla.

Rok 1928 to data włączenia osiedla w skład Wrocławia. W latach 1933-1935 pomiędzy obecnymi ulicami Przybyszewskiego i Przesmyckiego wybudowano nowe seminarium duchowne archidiecezji wrocławskiej (obecnie budynek należy do Uniwersytetu Wrocławskiego).

Podczas II wojny światowej osiedle praktycznie nie ucierpiało i wciąż nazywane bywa – jak na początku XX wieku – „miastem-ogrodem” albo „osiedlem-ogrodem”. Obok czysto rekreacyjno-mieszkalnego charakteru, osiedle ma także instytucje podnoszące prestiż osiedla, jak szkoły (podstawowe, gimnazjum, do 1993 także liceum), uczelnie (niektóre wydziały uniwersytetu i szkoła oficerska) oraz szpitale.

Główną arterią osiedla jest biegnąca w przybliżeniu równoleżnikowo aleja Kasprowicza. Znajduje się przy niej większość najważniejszych obiektów osiedla z przełomu XIX i XX wieku (kościół św. Antoniego z klasztorem franciszkanów, szpital dziecięcy – dawny klasztor urszulanek, wieża ciśnień) i najbardziej reprezentacyjne wille. W sąsiadujących mniejszych uliczkach rozlokowane są domy jednorodzinne; we wschodniej części osiedla przy kilku ulicach, w latach dwudziestych i trzydziestych, wybudowano dwu- i trzykondygnacyjne domy wielorodzinne.

Na Karłowicach, przy ul. Czajkowskiego, znajdują się także koszary Wyższej Szkoły Oficerskiej Wojsk Lądowych im. Tadeusza Kościuszki.

Przy ulicy Koszarowej, w kwartale między Sportową, Sołtysowicką, a linią kolejową znajdowały się za czasów PRL koszary wojsk radzieckich, a ulica Koszarowa od Przybyszewskiego do Sołtysowickiej była zamknięta dla ruchu. W początkach lat 90. XX wieku, po wyjściu ostatnich obcych wojsk, obiekty które te wojska wcześniej zajmowały, przekazane zostały władzom cywilnym, a w przebudowanych budynkach powstał wkrótce szpital zakaźny, a część budynków przekazana została Uniwersytetowi Wrocławskiemu (później w kolejnych obiektach znalazł miejsce dolnośląski oddział IPN).

Trzeci szpital, uruchomiony kilkanaście lat wcześniej (15 czerwca 1984 jako szpital „Czterdziestolecia PRL”) mieści się w północnej części osiedla, przy ul. Kamieńskiego.

źródło: wikipedia.org, tuwroclaw.pl, dolnyslask.org.pl, ASM – SARP,